ایجاد لخته خون و آمبولی در بارداری موضوعاتی هستند که به طور ویژهای نیازمند توجه و دقت پزشکی هستند. بارداری، با تغییرات فیزیولوژیک و هورمونی فراوانی که به همراه دارد، میتواند خطرات خاصی برای سلامت مادر و جنین ایجاد کند. یکی از این خطرات، تشکیل لخته خون است که ممکن است منجر به آمبولی شود، وضعیتی که در آن لخته خون از محل اصلی خود جدا شده و به رگهای دیگر منتقل میشود و میتواند عواقب جدی برای سلامتی داشته باشد.
تشکیل لخته خون در بارداری میتواند ناشی از تغییرات طبیعی جریان خون، افزایش سطح هورمونها و فشار روی رگها باشد. اما شناخت علائم و ریسک فاکتورها و پیگیری منظم میتواند به پیشگیری و مدیریت مؤثر این وضعیتها کمک کند. توجه به این مسائل نه تنها برای سلامت مادر اهمیت دارد، بلکه به حفظ سلامت جنین نیز کمک میکند. در این مقاله، به بررسی عمیقتر لخته خون و آمبولی در بارداری، علائم، روشهای پیشگیری و درمان آنها خواهیم پرداخت تا اطلاعات لازم برای مدیریت و مراقبت مناسب در این دوره حساس فراهم گردد.
تشکیل لخته خون یا آمبولی در بارداری
لخته خون (که به آن ترومبوز نیز گفته می شود)، در واقع توده ای ژلاتینی بوده که در پی تجمع پلاکت ها به دور هم و تغییر حالت خون از مایع به مادهای جامد تشکیل می شود. به صورت معمول، در هنگام خونریزی ناشی از بریدگی و جراحت های بدنی، بدن ما با ایجاد لخته های خونی، خونریزی را متوقف کرده تا سلامت فرد حفظ شده و زندگی او نجات یابد. اما گاهی اوقات، این لخته های خون ممکن است در رگ های ما تشکیل شده و با ایجاد اختلال در جریان خون درون عروق، منجر به بروز عوارض جدی و جبران ناپذیری شوند.
اگرچه ایجاد لخته خون در عروق مشکلی است که میتواند برای هر فردی ایجاد شود؛ اما زنان در طی دوران بارداری، زایمان و حتی تا 3 ماه بعد از زایمان نوزادشان، بیشتر از دیگران در معرض خطر لخته شدن خون هستند. در حقیقت، بر اساس پژوهش های انجام شده می توان گفت که خطر لخته شدن خون در بارداری، در زنان باردار تا 5 برابر بیشتر از زنانی است که حامله نیستند.
لخته شدن خون (DVT) در بارداری
لخته شدن خون (DVT) در بارداری از مهمترین خطراتی است که با رشد جنین زنان باردار را تهدید و میتواند منجربه بروز مشکلاتی برای مادر و جنین گردد. آمبولی یا ترومبوز وریدی عمقی به لخته شدن خون در پا، ران یا لگن گفته میشود.
به طور کلی لخته شدن خون زمانی به وجود میآید که بدن برای جلوگیری از خونریزی بیشتر و آسیب به بافتها، سلولهایی به نام پلاکت را به قسمت آسیب دیده ارسال مینماید تا جریان خون متوقف شود. اما گاهی در دورران بارداری به دلایل متعددی اختلالی در این فرایند اتفاق میافتد و لخته شدن خون در داخل رگها باعث شود که جریان خون مسدود یا محدود شود و مشکلات بسیار جدی را برای مادر باردار به وجود بیاورد.
آمبولی در دوران بارداری چندان شایع نیست، اما خانمهای باردار 5 تا 10 برابر بیشتر از خانمهای غیرباردار به این عارضه مبتلا میشوند. علت این امر افزایش میزان پروتئینهای لخته کننده خون و کاهش پروتئینهای ضدانعقادی در دوران بارداری است. علاوه براین بزرگ شدن رحم فشار زیادی را به سیاهرگهای پایینتنه وارد میکند که باعث میشود خانمهای باردار به واریس در بارداری یا آمبولی مبتلا شوند. خوشبختانه لخته خون در پا بر روی جنین اثر منفی ندارد مگر اینکه به آن توجه نشود و عوارض بعدی بروز کند.
در 80 درصد موارد لخته خون در بارداری در پای چپ ایجاد میشود و در صورت عدم رسیدگی و درمان ، از طریق جریان خون به ریهها وارد شده و سبب بروز آمبولی ریه میشود که میتواند به سقط جنین و یا حتی مرگ مادر منجر شود. لخته شدن خون در پا و آمبولی ریه گرچه در زنان شایعتر است اما قابل درمان و از همه مهم تر، قابل پیشگیری است.
علت امبولی در بارداری
آمبولی در بارداری به علل مختلفی ممکن است ایجاد شود. کاهش جریان خون، بریدگی و یا آسیب به رگها و انعقاد غیرطبیعی خون از علتهای اصلی ایجاد آمبولی هستند. با این حال عوامل زیر زمینه ابتلا به آمبولی در بارداری را به وجود میآورند:
- افزایش غلظت خون: در بارداری زمانی افزایش غلظت خون افزایش پیدا میکند که و نیاز به خون رسانی به ناحیه جفت خونرسانی بیشتر به جفت در دوران بارداری است.
- نزدیک شدن به دوران زایمان: با نزدیک شدن به دوران زایمان بدن برای کاهش میزان خونریزی در زایمان خود را آماده میکند و این کار را از طریق افزایش میزان پروتئینهای لخته کننده خون و کاهش پروتئینهای ضدانعقادی انجام میدهد.
- بزرگ شدن حجم رحم: به دلیل بزرگ شدن رحم در این دوران، جریان خون از وریدهای پا به سمت قلب بسیار آهسته صورت میگیرد. در کل فشار رحم در طی بارداری مانع جریان سریع خون میشود.
- اعمال فشار از سمت جنین به عروق: در طول زایمان به دلیل فشار جنین به عروق لگن، رگها ممکن است آسیب ببینند و پس از زایمان مادر را به آمبولی پا دچار کنند.
- افزایش ترشح هورمونها: در دوران بارداری، به علت افزایش هورمون استروژن، احتمال تشکیل لخته خونی ۱۰ برابر می شود.
- داشتن سابقۀ خانوادگی برای این بیماری
- سن بالای 35 سال
- چاقی و اضافه وزن بالا
- سابقۀ عفونت شدید یا آسیبهای جدی و جدیدی مانند شکستگی پا
- استراحت مطلق در دوران بارداری یا عدم تحرک بعد از زایمان
- بارداری دوقلویی یا چند قلویی
- انجام درمانهای باروری
- زایمان سزارین
- افرادی که بعد از زایمان خونریزی شدید داشتهاند یا به دریافت خون نیاز پیدا کردهاند.
- استعمال دخانیات
- ابتلا به واریس در بارداری که دردناک یا همراه با تورم باشد
- کاهش آب بدن
- ابتلا به بیماریهای قلبی یا بیماریهای التهاب روده
عوامل فوق میتوانند در بروز آمبولی در دوران بارداری یا در حین زایمان تاثیرگذار باشند.
علائم آمبولی در دوران بارداری
موارد زیر نشانهها و علائم آمبولی در دوران بارداری بوده که با مشاهده هر یک از موارد زیر باید به پزشک جهت بررسیهای تخصصیتر مراجعه کرد.
- مشاهده مشکلات تنفسی
- احساس در در ناحیه قفسه سینا که با سرفه و نفسهای عمیق مکرر درد آن افزایش مییابد.
- غش و بیهوشی
- سرفه مداوم به همراه لخته خون
- بالا رفتن تعداد ضربان قلب و نامنظم شدن ریتم قلب
به یاد داشته باشید که اگر هر کدام از این علائم یا نشانه ها را تجربه کردید، بلافاصله به یک مرکز درمانی مراجعه کنید.
عوارض ایجاد آمبولی در بارداری و پس از زایمان
لخته شدن خون در بارداری میتواند با روشهای مختلفی در دوران بارداری و پس از زایمان تاثیر گذارد که عبارتند از:
- حمله قلبی: اگر لخته خون سبب انسداد جریان خون و مانع از رسیدن اکسیژن به قلب شود، باعث اختلال در عملکرد قلب و ایجاد حمله و سکته قلبیمیگردد.
- سکته مغزی: اگر لخته خونی در وریدهای مغزی ایجاد گردد، با علائمی همچون سردرد، مشکلاتی در بینایی و تشنج همراه است که احتمال ایجاد سکته مغزی را افزایش میدهد.
- پره اکلامپسی: معمولا پس از هفته 20 دوران بارداری یا پس از زایمان پره اکلامپسی روی میدهد که افزایش فشار خون، دفع پروتئین، وجود اختلالات بینایی و سردردهای شدید از علائم آن است.
- محدودیت رشد جنین
- تشکیل لخته خون در جنین و سقط
- ایجاد ورم پا در بارداری به میزان غیرطبیعی
درصورتی بررسیهای لازمه در دوران بارداری یا پس از آن بهصورت تخصصی صورت نگیرد، میتواند در سلامتی مادر و جنین تاثیرگذار باشد.
خطرات آمبولی در بارداری برای جنین
این دسته از خطرات تنها زمانی مشکل آفرین هستند که لخته خونی در خون حرکت کرده و به جفت یا سلامتی مادر آسیب برساند و باعث نارسایی شود.
- محدودیت رشد در داخل رحم یا IUGR: زمانی روی میدهد که رشد کودک در رحم خوب نباشد.
- سقط جنین: این حادثه قبل از هفته بیستم بارداری رخ داده و در نهایت منجر به فوت جنین در رحم میشود.
- نارسایی جفت: زمانی روی میدهد که جفت آنگونه که باید کار نکند و نوزاد غذا و اکسیژن کافی دریافت نکند.
- لخته شدن خون در جفت: جفت در رحم رشد میکند و غذا و اکسیژن کودک را از طریق بندناف فراهم میکند. وجود لخته خون در جفت میتواند جریان خون نوزاد را متوقف کرده و به کودک آسیب برساند.
- زایمان زودرس: قبل از هفته سی و هفتم بارداری روی میدهد.
- مرده به دنیا آمدن نوزاد: قبل از تولد و بعد از هفته بیستم بارداری و زمانی که نوزاد در رحم فوت میکند روی میدهد.
درمان و روشهای جلوگیری از امبولی در بارداری
زنان در طی بارداری خصوصا در سه ماهه اول و ۴ تا ۶ هفته بعد از زایمان در معرض ابتلا به آمبولی پا یا لخته شدن خون در پاها هستند. معمولا درمان این عارضه باید تا شش هفته بعد از زایمان ادامه یابد. آمبولی یا ترومبوز وریدی در دوران بارداری به راحتی درمان میشود. استفاده از روشهای زیر برای درمان آمبولی ایجاد شده بسیار مفید است:
استفاده از داروها
داروهای رقیق کننده خون(ضد انعقاد خون) اولین راهکار برای درمان سریع لختههای خونی است. مصرف داروهای رقیقکننده خون موجب میشود که:
- لخته خونی که تشکیل شده بزرگتر نشود.
- لخته خون تشکیل شده در بدن متلاشی شود و از بین برود.
- خطر تشکیل شدن لختههای بیشتر کاهش یابد.
تمام داروهای رقیق کننده خون در بارداری مناسب نیستند. از میان این داروها هپارین داروی بی خطری است که نمیتواند از سد جفت رد شود. بنابراین هیچ گونه خطری برای جنین ندارد. البته تزریق هپارین در 24 ساعت قبل از زایمان باید متوقف شود.
در دوران شیردهی نیز مادر نباید از هپارین استفاده کند و به جای آن، قرص وارفارین تجویز میشود. این قرص از طریق شیر مادر منتقل نمیشود و اثر رقیق کنندگی بر خون نوزاد ندارد.
استفاده از فیلتر
در صورتیکه مادر باردار نتواند از داروهای رقیق کننده خون استفاده کند، پزشک یک عدد فیلتر را درون سیاهرگ بزرگ شکم او قرار میدهد، این فیلتر از حرکت کردن لخته خون به سمت ریه و بروز آمبولی در بارداری جلوگیری میکند.
علاوه بر این آزمایشهای منظم خون به منظور اطمینان از رفع لخته خون و تشکیل نشدن لختههای جدید باید انجام گیرد و غلظت خون نیز باید تحت کنترل قرار گیرد زیرا رقیق شدن بیش از اندازه خون نیز مضر است و ممکن است باعث خونریزی شود. به همین دلیل پزشک از این داروها فقط برای درمان موارد بسیار شدید لخته خون استفاده میکند.
بهرهگیری از دستگاه پمپ IPC یا کامپرشن تراپی
پمپ IPC یا دستگاه کامپرشن تراپی به صورت متناوب از بیرونیترین بخش اندام به سمت مرکز بدن فشار وارد میکند. موج فشار از طریق محفظههای قابل تورم در داخل یک گن مخصوص ایجاد میشود که دور ناحیه تحت درمان بسته میشود. هر محفظه به ترتیب متورم میشود و یک حرکت ماساژ هدایت شده ملایم را اعمال میکند که به مایع لنفاوی گیر افتاده کمک میکند تا راه خود را به سمت کانالهای لنفاوی باز پیدا کند. بعد از اتمام این دوره تناوب، دستگاه فشار را رها میکند و به رگهای لنفاوی اجازه پر شدن میدهد. سپس این فرایند مجدداً شروع میشود و برای مدت زمان تجویز شده برای درمان تکرار خواهد شد.
در این روش ماساژ هوا توسط دستگاهی به داخل بالشتکهایی که دور قسمتهای مختلف اندامها (اغلب کمر و پاها) را پوشانده وارد شده و با اعمال فشار کنترل شده، سبب افزایش حرکت جریان خون و لنف در بدن شده که میتواند در کاهش تورم و ادم بافت و تسکین دردهای عضلانی مؤثر باشد. بالشتکها اطراف اندامها همچون دست و پا قرار گرفته و اندام را تحت فشار تدریجی به طوری که حس ماساژ ایجاد شود، قرار میدهد و نقش موثری در تقویت عضلات ضعیف شده و کاهش دوره نقاهت دارد.
چگونه خطر تشکیل لخته خون در بارداری را با روش خانگی کاهش دهیم؟
وقتی صحبت از ایجاد لخته خون در بارداری می شود، آنچه که بسیار اهمیت دارد، پیشگیری است. در واقع از آنجا که لخته شدن خون در بارداری تا حد بسیار زیادی قابل پیشگیری است؛ بنابراین ضروری است که بیاموزید چگونه از خود و فرزند درون رحمتان محافظت کنید. این موارد می توانند به شما کمک کنند:
- در صورت وجود عوامل خطر گفته شده، پیش از بارداری با پزشک خود مشورت کنید، تا به شما داروهای رقیق کننده خون با هدف جلوگیری از تشکیل لخته خون در بارداری داده شود.
- اجتناب از پوشیدن جورابهای تنگ
- به میزان کافی مایعات و خصوصا آب مصرف کنید تا بدنتان کم آب نشود.
- از بی تحرکی طولانی پرهیز کنید
- ورزش منظم و سبک داشته باشید.
- از سفرهای طولانی مدت، جدا پرهیز کرده و در طی سفر، هر 20 دقیقه یک بار، از جای خود بلند شده و کمی راه بروید و یا حداقل پاهایتان را به طور مداوم تکان دهید.
- از استعمال دخانیات و قلیان خودداری کنید.
- به مدت زیاد، پاهایتان را بالاتر از سطح بدن قرار ندهید.
- استفاده از بالشت بارداری
و در نهایت فراموش نکنید که اگرچه مشکل ایجاد لخته خون در بارداری و پس از زایمان، قابل درمان است اما با این حال، به دلیل خطرات جدی که تهدیدکننده سلامت و حیات شما و جنین درون رحمتان هستند، تشخیص و درمان این عارضه در اسرع وقت اهمیت بسیار زیادی دارد.
جهت جلوگیری از آمبولی پس از پایان حاملگی و زایمان چه باید کرد؟
درمان باید تا حداقل شش هفته قبل از زایمان ادامه یابد. اگر لخته خون در پا یا آمبولی ریه در اواخر بارداری یا بعد از زایمان تشخیص داده شود، احتمالاً نیاز به درمان بیشتر وگستردهتری خواهید داشت. پس از زایمان، معمولاً به پزشک عمومی، متخصص زنان و زایمان یا متخصص هماتولوژی مراجعه میکنید و موارد زیر انجام میشود:
- درباره سابقه خانوادگی لخته خون از شما سوال میشود و درباره آزمایشات مربوط به وضعیتی که احتمال لخته خون را بیشتر میکند (ترومبوفیلی) نیز صحبت میشود. این آزمایشها باید زمانی انجام شوند که درمان متوقف شده باشد و در بهترین حالت باید قبل از هر بارداری آینده صورت گیرد.
- درباره گزینههای پیشگیری از بارداری صحبت میشود و به شما توصیه میشود که از هیچگونه قرص ضدبارداری حاوی استروژن، مانند قرصهای ترکیبی، استفاده نکنید.
سخن پایانی
در دوران بارداری، مراقبت از سلامتی مادر و جنین از اهمیت ویژهای برخوردار است. یکی از شرایط جدی که میتواند سلامت مادر را تهدید کند، آمبولی است. آمبولی، به خصوص آمبولی ریه، میتواند عوارض جدی و خطرناکی برای مادر و جنین داشته باشد. بنابراین، آگاهی از علائم و پیشگیریهای مرتبط با این وضعیت میتواند نقش مهمی در حفظ سلامت بارداری ایفا کند. همواره توصیه میشود که زنان باردار با مراقبتهای منظم پزشکی، تغذیه مناسب و فعالیت بدنی سالم، خطرات احتمالی را کاهش دهند و در صورت بروز هر گونه علامت غیرعادی، سریعاً به پزشک مراجعه کنند.
سلامت مادر و جنین در دوران بارداری سرمایهای ارزشمند است که باید با دقت و توجه ویژهای محافظت شود. با توجه به اهمیت این موضوع، آنهوما با بهرهگیری از نوینترین و تخصصترین دستگاه موجود در ایران یعنی دستگاه DVT خطر احتمال به عارضه آمبولی را در دوران بارد